De Europese Jahrtausendwinter van 1708-09 (let op: zeer lang verhaal).

De Europese Jahrtausendwinter van 1708-09.

Beste weerwoorders,

Na aanleiding van het opmerkelijke artikel van Buienradar over het koude rampjaar 536 n.Chr (en de decennia erna) wil ik het vandaag ook hebben over de koudste/strengste Europese Winter van het vorige millennium (1001-2000).????

Waarschijnlijk was de Siberische Winter van 1708-09 het kroonjuweel op de vraag ‘Hoe streng kan een winter in Europa worden?’. Net het winterse equivalent van ‘Hoe warm/heet kan een zomer in Europa worden?’, waarbij jaartallen als 1473, 1540/Grote Zonnejaar, 1783, 1868, 1947, 2003, 2018 etc. voorbijkomen.????

Hoe die Grote Winter verliep ga ik hieronder vertellen.

Hoofdstuk 1: De voorgeschiedenis van W1708-09.

Na een vrij warme zomer van 1708 (16.2C gem., toendertijd een prima score met Zomercijfer 6 van 9 van IJnsen) en een warme septembermaand (15.9C) was oktober 1708 vrij koud met een gem. temp. van 9.2C in De Bilt (omgerekend vanuit Delft) met een normaal aantal zonuren en met een normale neerslagsom. 

In Berlijn vriest het ‘s nachts best stevig in de laatste decade van oktober 1708, de laagste temp. daar was -8C op 29 oktober, op de 25e, 26e en 27e van oktober valt er in Berlijn, Beieren, Zwaben etc. een dik pak sneeuw. Een warm-up van wat hen nog te wachten staat.

November 1708 was ook vrij koud met een gem. temp. van 5.4C in De Bilt (ook omgerekend vanuit Delft) met veel zonuren en dus ook weinig neerslag, in het buitenland was november 1708 vrij anoniem, aangezien er geen gegevens in het boek (Buisman Deel 5) staan over die maand.

Hoofdstuk 2: De koude decembermaand van 1708 (0.4C gem. in De Bilt).

In Nederland (Breda en Koog aan de Zaan in detail beschreven) is de 1e week van december 1708 winderig met regen- en hagel- en sneeuwbuien in de nachten van 4, 5 en 6 december. De 2e week is een stuk kouder met veelal helder vriespunt met een sneeuwbui op 11 december en een paar dagen later bevroor de Zaan en de vele sloten.

De 10-daagse periode van 15 december 1708 t/m Kerstmis 1708 was weer wat zachter met nog vriesweer op de 15e, 16e en 17e van december. Op de 18e december zorgt de zuidenwind ervoor dat de kou met ijzel werd verdreven, tegen de 22e december is al het bevroren water weer open door de dooi. Het jaar 1708 stuitte alsnog koud af na een veelal mistige 10-daagse van Eerste Kerstdag 1708 t/m 4 januari 1709. 

Ook in het buitenland gebeurde er veel in december 1708, in Parijs wees de thermometer in de ochtend van 12 december -5C aan. In Berlijn bleef het sneeuwdek van 4 december 20 dagen liggen, echter keert de kou na Kerstmis met een min. temp. van -14C gemeten in de ochtend van 31 december. In Kopenhagen wees de thermometer het op hetzelfde moment -9C aan.

Maar wat na 4 januari 1709 gebeurde schokte bijna iedereen in Europa, arm & rijk, boer & stedeling en natuurlijk de eigentijdse meteorologen en dat terwijl die winter al best koud was. Hoe dat kwam ga ik hieronder vertellen.????

Hoofdstuk 3: De Siberische januarimaand/louwmaand van 1709 (-5.1C gem. in De Bilt).

Op 5 januari 1709 vond een van de stevigste & heftigste winterinval(len) ooit plaats in de geschreven geschiedenis van Europa. Dat kwam doordat het vlak voor die winterinval (in Nederland tenminste) nog (ruim) boven 0C was en doordat de invallende transportkou lucht bevatte die ten minste -25C was op 1.5 m hoogte. 

De wintergrens lag op 4 januari 1709 nog ten (zuid)westen van Berlijn waar het die dag ‘s ochtends -13C was en ‘s avonds -10C. Toen de depressie in de nacht van 4 naar 5 januari naar het zuidoosten wegtrok had de ijskoude Arctische lucht vrij spel, in Berlijn daalde de temp. van -10C naar -21C binnen 12 uur. 

In Frankfurt was de ‘temperatursturz’ nog herftiger omdat de dooi in de ochtend en middag 5 januari omsloeg naar diep wintersweer in de avond waardoor er veel abrikozen- en perzikbomen bevriezen. In de Duitse stad Halle (locatie: Saksen-Anhalt sinds 1990 in de BRD) werd een drukstijging van 35 hpa waargenomen, dat zorgde voor die extreme winterinval in de dagen 4 en 5 januari 1709. 

Vervolgens viel de winter op 6 januari 1709 in in Montpellier en de rest van Zuid-Frankrijk, op 7 januari komt die Spanje en delen van het Italiaanse Schiereiland binnen en op 8 januari bereikt die Arctische lucht zelfs Portugal en zo verovert die winter op de Balkan na (toen van het Ottomaanse Rijk) het gehele vasteland van Europa. Het koufront bewoog zich erg snel zuidwaards met eerst een snelheid van 40 km/u en in Zuid-Europa 20 km/u.

Op 7 en 8 januari 1709 zorgt het oersterke Scandihoog (1060 hpa?) ervoor dat er een ijskoude depressie vanuit het oosten ervoor dat er nog eens een dik pak sneeuw valt waar het langkomt (van Pruissen tot Delft), in Berlijn werd het vervolgens Siberisch koud met op 10 januari een min. temp. van wel -30C en een max. temp. van -19C.

In de Nederlanden zelf duurde die koudegolf van 6 tot 25 januari 1709 (met 21 januari als koudste dag met een gem. temp. van -11C) met afwisseling van strakblauwe luchten en sneeuwval (zoals op 8, 9, 10 en 14 januari). Op 15 januari 1709 valt er opnieuw veel sneeuw in Berlijn door opnieuw een ijskoude depressie (aangevoerd door het hardnekkige Scandihoog van minstens 1040 hpa), hierna stijgt ook de luchtdruk boven Nederland (de deksel erop dus) t/m 20 januari 1709 (tot 87 ponden Troys, hoeveel hpa?, gemeten door Cruquius). Dat helpt deze superwinter nog meer in het zadel.

In Berlijn vriest het op 22 januari 1709 opnieuw de stenen uit de grond met een min. temp. van -27.4C. Door de langdurige kurkdroge Siberische lucht (soms onderbroken door een venijnige sneeuwdepressie meegenomen door het Scandihoog) was er ook het fenomeen ‘poolsneeuw’ in grote delen van Europa te vinden. 

Ook in Parijs was de koudegolf van januari 1709 extreem, hieronder een aantal statistieken van die koudegolf in Parijs.

Aantal dagen met Tmin <-15C: 11 dagen (10 t/m 22 januari, op de 17e was de Tmin ‘slechts’ -7.5C).

Aantal dagen met Tmin <-18C: 3 dagen (13-, 14- en 19 januari).

Sneeuwval: 8-, 11-, 12-, 14-, 15- en 16 januari.

Gem. temp. jan. 1709: -3.7C (gem. Tmin.: -6.8C en gem. Tmax.: -0.6C).

Op 23 januari 1709 valt in Montpellier de dooi opeens sterk in bij een zuidoostenwind, in Parijs gebeurt dat een dag later op de 24e, in Augsburg sneeuwt het eerst waarna het later op de 24e begint te regenen en op 25 januari zijn de Nederlanden en Zuid-Engeland aan de beurt met de dooi. Vervolgens duurt de dooi in West-Europa een (kleine) week, waarschijnlijk door een tijdelijke West-based NAO- (al is het wel mistig op 26 januari). Rond de maandwisseling is die trog naar het vasteland van Europa getrokken waardoor die superwinter een doorstart maakt. Al niet zo stevig als in januari.

Hoofdstuk 4: De koude februarimaand/sprokkelmaand van 1709. (-0.3C gem. in De Bilt).

De 1e week van februari 1709 levert van 1 t/m 4 februari in de Nederlanden kwakkelweer op (overdag dooi dus met ‘s nachts ‘gewoon’ vorst) met op de 1e sneeuwval die een hele dag aanhoudt. Op 5- en 6 februari 1709 is het eventjes weer stevig winters met een sneeuwjacht (lokaal zelfs een sneeuwstorm). Maar van 7/8- t/m 18 februari 1709 is het stevige winterweer voorbij met eerst een dooifront, dan mist, vervolgens is het 3 dagen (erg) winderig. 

In Berlijn duurt de dooi 3 dagen van 9 t/m 11 februari met sneeuwval op de 10e. Op 14 februari 1709 is de sneeuw in Berlijn verdwenen en is het zelfs eventjes lenteachtig op 15- en 16 februari (door een trekrug dat van de Azoren naar Scandinavie gaat, denk ik).

Want die ‘trekrug’ zorgde voor een nieuwe vorstperiode/koudegolf die op 25 februari in Leipzig voor de zwaarste sneeuwval in 15 jaar zorgde (sinds 1693-94 dus) en voor een sneeuwstorm in Berlijn, Breslau, Halle en Jena op de 26- en 27 februari 1709. In de Nederlanden duurde de vorstperiode van 19-   t/m 28 februari 1709 met sneeuwval op 22-, 27- en 28 februari waarna het weer gaat dooien.

Hoofdstuk 5: Opmerkelijke feiten van bevroren wateren en kapotte gewassen.

De Zee tussen Deense Helsingør en het Zweede Skåne is van 18 januari 1709 t/m 9 april dichtgevroren (men paard en wagen rijdt men eroverheen).

De zee tussen Noorwegen en Denemarken (genaamd het Kattegat) is ook 3 maanden lang een ijszee geworden.

Te/bij Hamburg is de Elbe zo hard dichtgevroren dat men daar ook met paard en wagen overheentrekt.

Bij Danzig is de Oostzee tot 9 zeemijlen dichtgevroren, pas op 11 maart 1709 gaat het eerste schip die haven weer verlaten.

In de haven van Kopenhagen is het ijs max. 73 cm dik.

De Theems vriest half januari ook dicht, de Frost Fair vindt echter niet plaats in dat jaar.

De Seine bevat veel ijsschotsen in Parijs, dat geldt ook voor de Ebro en de Taag.

Andere dichtgevroren rivieren waren de Loire, Garonne, Weser, Rijn, Elbe, Oder, Donau.

Op 18 januari 1709 bevroor de Zuyderzee zodanig dat men daar overheen kan steken met paard en wagen. Dat was heel bijzonder, want tegen de 18e eeuw was de Zuyderzee een zoute binnenzee geworden (met een sterke getijdencyclus).

De Maas vroor op 19 januari helemaal dicht, bij Namen is het ijs 1.60 m dik.

En ook de lagune van Venetië vroor in januari 1709 helemaal dicht.

Het Meer van Zürich is van 21 januari t/m 29 maart 1709 dichtgevroren.

De Bodensee/Het Bodenmeer is/was echter niet helemaal dichtgevroren (i.t.t. in jaren als 1573, 1684, 1695, 1830 en 1963).

In het Bois de Boulogne in/bij Parijs vriezen veel bomen stuk, onder de gewassen sneuvelen er talloze (wal)noten, wijnstokken, olijf- en appelbomen.

In de huis van Versailles (woning van Lodelijk XIV) spatten talloze likeurflessen uit elkaar van de extreme kou.

Hoofdstuk 6: De winterse maartmaand van 1709 (1.1C gem. in De Bilt).

Maart 1709 begint in de Nederlanden met kwakkelweer, van 5- t/m 8 maart 1709 dooit het weer eens. Op 9 maart valt de superwinter opnieuw binnen waarbij het een hele dag sneeuwt (lokaal is het zelfs een sneeuwjacht) waarna het t/m 14 maart het weer hard vriest (met op de 13e nog een sneeuwbui). Op de nacht van 15 naar 16 maart 1709 dooit het weer met hierna wat regenbuien. Echter rond het lentepunt (20/21 maart) sneeuwt het opnieuw. Pas op 23 maart 1709 neemt de superwinter van 1708-09 definief afscheid in Nederland met eerst ijzel en daarna de definitieve dooi.

In Berlijn vriest het begin maart 1709 na de sneeuwstorm van 26- en 27 februari nog altijd 15 tot 20C onder nul. Ook daar neemt de winter op 23 maart afscheid met ‘s morgens een dik pak sneeuw waarna de sneeuw laat in de middag in regen verandert. Eind maart zijn in die regio veel overstromingen door sneeuwsmelt, regenbuien en ijsgang.

Hoofdstuk 7: Een korte samenvatting van de Europese Jahrtausendwinter van 1708-09.

Oostzee vroor in die winter vrijwel helemaal dicht, zelfs in mei waren er nog vele ijsschotsen te vinden in die zee (tot voorbij Kopenhagen aan toe).

Ook in de Middellandse Zee vormde zich ijsschotsen, in Corsica overleefden veel Olijfbomen de extreme kou niet.

De Lagune van Venetië vroor helemaal dicht in januari 1709.

De winter van 1708-09 was zeer sneeuwrijk, doordat het (hardnekkige) oersterke Scandihoog (die soms 1050 of zelfs 1060 hpa+ sterk was) vele ijskoude depressies uit het hoge noorden naar Europa bracht en doordat het de straalstroom lange tijd diep naar het zuiden duwde (waardoor ook de Atlantische depressies naar Zuid-Europa werden geduwt).

Ook waren er dagen dat het Scandihoog verslapte of zelfs even verdween (om daarna weer terug te keren) waardoor er ook veel dooifronten/aanvallen plaatsvonden. Die leveren ook een dik portie sneeuw op. 

Zelfs op 11 mei 1709 viel er lokaal nog een dik pak sneeuw (in Oedenburg/Sopron).

Het extreme winterweer sloeg het hardst toe in het HRR (Heilig Roomse Rijk) en Frankrijk, in Berlijn had januari 1709 een gem. temp. van maar liefst -13.2C (koudste maand ooit sinds de metingen begonnen daar). De koudste dag leverde daar temperaturen van onder de -30C op.

In de Nederlanden beleefde men zeker 1 grote koudegolf van 6- t/m 25 januari 1709, mogelijk was er ook een 2e koudegolf van 22- t/m 27 februari 1709.

Echter miste de Nederlanden de meest extreme koude-anomalieën, hierdoor is de winter van 1708-09 in de Nederlanden niet geclassificeerd als ‘extreem streng’ (IJnsen Cijfer 9 van 9) maar ‘slechts’ als ‘zeer streng’ (IJnsen Cijfer 8 van 9). Met een gem. temp. van -1.7C over de maanden december, januari en februari. 

Ook de Britse Eilanden mistten de meest extreme koude-anomalieën, daarom was er mogelijk geen Frost Fair geweest in Londen.

Hoofdstuk 8: Slot.

Door deze extreme gebeurtenissen was de winter van 1708-09 mogelijk de koudste van Europa in minstens 500 jaar. Al is er veel concurrentie van andere Grote Winters in het afgelopen millennium zoals 1434-35, 1564-65, 1572-73, 1683-84, 1788-89, 1829-30, 1892-93, 1962-63 etc. 

Maargoed, waarschijnlijk zal het antwoord op de vraag van ‘strengste Europese  winter ooit’ nooit echt beantwoord kunnen worden. Simpelweg doordat men met voor ca. 1650 men nog nergens de temperatuur meette.

Alsnog hoop ik dat dit artikel over de bijzondere winter van 1708-09 alsnog een is die zeer goed gewaardeerd wordt door jullie Weerwoorders.

Dank jullie allemaal.

Links.

Link 1: https://youtu.be/cXcjKrLuTV4

Link 2 (Franstalig): https://fr.m.wikipedia.org/wiki/Grand_hiver_de_1709

Link 3: https://www.nationalgeographic.com/history/history-magazine/article/1709-deep-freeze-europe-winter

Link 4: http://rodama1789.blogspot.com/2016/06/the-great-winter-of-1709.html

Link 5 (Duitstalig): http://www.winterplanet.de/Winter1709/Winter1709.html